Khu rừng cấm bao bọc là các cánh đồng lúa xanh ngát (Ảnh Nguyễn Kệt)

Theo ông Hoàng Văn Tảo già làng tại thôn An: “Trong ý thức của người dân, rừng cấm là nơi thần rừng cư ngụ và để có cuộc sống no đủ, gia đình được mạnh khỏe, không đau ốm thì dân làng không được phép xâm phạm vào nơi ở của thần rừng, không được chặt cây, lấy củi, hay bất kỳ hình thức xâm phạm nào khác…”

Người dân sẽ không chặt cây hay xâm phạm vào khu rừng (Ảnh Nguyễn Kệt)

Lễ cúng rừng được tổ chức một lần duy nhất trong năm, với người Giáy ở Làng An lễ cúng rừng được tổ chức vào ngày 3/3 âm lịch hàng năm, do các thôn trong làng thay phiên nhau tổ chức. Nơi tổ chức lễ cúng là khu vực bìa rừng phía sau làng. Trước ngày diễn ra lễ cúng mọi người dân cùng họp bàn nhau lại để phân công công việc và chuẩn bị lễ vật cúng thần rừng.  Đến ngày làm lễ, mỗi gia đình cử một người đến chuẩn bị ngay tại khu vực cúng, sau đó ông càn ( đầu bếp làng ) được bầu tại Lễ xuống đồng hằng năm của làng cắt cử người nấu cơm, luộc trứng, luộc thịt dưới sự hướng dẫn của đầu bếp chính, mọi người cùng nhau dọn dẹp địa điểm cúng, những người có chức sắc, địa vị và người dân sẽ cùng tham dự trồng cây gây rừng ngay trước khi làm lễ cúng.

Lãnh đạo xã và thôn trông cây trước khi bắt đầu lễ cúng

Chuẩn bị xong mọi người mang lễ vật ra địa điểm cúng để bắt đầu nghi lễ cúng rừng. Chủ trì lễ cúng là thầy cúng được người dân trong làng lựa chọn từ trước. Đàn cúng của người Giáy khá đơn giản, được làm bằng những cành cây nhỏ, để nguyên lá, được dựng dưới gốc cây to, cành đan vào nhau. Sau đó thầy cúng cho người lấy lá chuối hoặc lá rong chải lên các ban thờ, đặt cơm nắm và trừng luộc lên. Lễ cúng được thực hiện bởi 2 phần: Phần cúng lễ thần rừng, lễ vật gồm gà, lợn, cơm nắm, trứng luộc, thịt luộc, các rán. Sau khi bài trí xong, thầy cúng đốt một bó hương chia làm 4 phần cắm ở hai bên và đàn cúng chính. Mở đầu lễ, thầy cúng rót rượu vào 4 chiếc chén và đọc bài cúng với hàm ý hôm nay là ngày tốt để bà con dân làng bày tỏ lòng thành kính với thần rừng, tổ tiên, dân làng đã chuẩn bị các lễ vật dâng thần rừng, mời các vị thần về tham dự lễ cúng và chứng nhận lòng thành của người dân. Thầy cúng tiến hành tuần tự các bài cúng đối với từng lễ vật dâng lên thần rừng và tổ tiên, báo cáo thần rừng từng lễ vật dâng thần, xin thần rừng làm chứng. Nội dung là mời thần rừng về dự lễ cúng, liệt kê những lễ vật mà dân làng dâng lên và mong các vị thần đón nhận. Bài cúng kết thúc là lúc thần rừng và các vị thần đã về tề tựu đầy đủ và chấp nhận những lễ vật mà dân làng dâng lễ.

Khu vực bìa rừng nơi diễn ra lễ cúng của người dân trong làng

Phần thứ 2 là phần cúng các vong hồn lang thang không nơi để về, lễ vật dâng lên là một con chó đã được làm sẵn thịt. Thầy cúng cho người đan 1 tấm phiên nhỏ ở ngoài cùng  cao khoảng 50cm, đây là đàn cúng tượng trưng cho những ma nữ, những nông phu không nhà cửa mà dân làng thuê đào ruộng, những hồn ma vô chủ không có nơi cư ngụ. Thầy cúng khấn gọi những hồn ma đó về cùng tham dự lễ cúng, thầy cúng bắt đầu đọc bài cúng. Nội dung của bài cúng này kể về công lao của thần rừng, sự tích của đất trời và các vị thần với hàm ý dân làng không quên nguồn gốc, công lao của thần rừng, tổ tiên của người Giáy và các vị thần. Bài cúng mang ý nghĩa tưởng nhớ về công lao của các vị thần và cầu mong các vị thần cũng như tổ tiên phù hộ cho dân làng có 1 năm mới mưa thuận, gió hòa, mùa màng được tươi tốt, con người được mạnh khỏe, no đủ…Đối lập với bài cúng ca tụng và cầu mong sự giúp đỡ, che chở của các vị thần thì bên đàn cúng vong hồn thầy cúng kể tội các vong hồn, ma quỷ đã quấy nhiễu, làm hại dân làng sinh ra dịch bệnh. Lễ cúng kết thúc cũng là lúc các thành viên tham gia lễ cúng đem những lễ vật đi nấu chín rồi ngồi quay quần lại với nhau uống rượu và trò chuyện.

Bàn cúng chính được đặt cạnh một gốc cây to trong rừng

Theo quan niệm của người Giáy, thần rừng được coi là 1 vị thần che chở dân làng trong đời sống sinh hoạt hàng ngày. Lễ cúng rừng là dịp để người dân gửi gắm những mong ước, những hy vọng cho 1 năm no đủ, gia đình mạnh khỏe, làng bản no ấm, đoàn kết… 

Ban cúng phụ

Có thể nói, lễ cúng rừng là 1 nghi lễ truyền thống, quan trọng và có ảnh hưởng lớn trong đời sống tâm linh của người dân, nó mang ý nghĩa phồn thực của cộng đồng dân cư nông nghiệp, sinh sống tại những vùng mà rừng luôn là một phần không thể thiếu trong đời sống của mình.

Người dân cùng quây quần thưởng thức lễ hội ẩm thực

Ngoài ý nghĩa tín ngưỡng, Lễ cúng rừng còn là dịp giáo dục ý thức cho mọi người tình yêu thiên nhiên, ý thức bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường sống tự nhiên xung quanh con người. Bên cạnh đó sau mỗi buổi cúng, các thành viên trong làng thường ngồi lại cùng ăn, uống và trò chuyện, trao đổi về cuộc sống, kinh nghiệm trong sản xuất… Tạo nên mối quan hệ gắn kết giữa các thành viên với cộng đồng, làng bản. Với ý nghĩa như vậy, Lễ cúng rừng của người Giáy là một trong những nét văn hóa truyền thống tốt đẹp cần được bảo tồn và phát huy giá trị.